घटस्थापना व नवरात्री उत्सव 2024: तारीख,मुहूर्त आणि संपूर्ण माहिती

घटस्थापना व नवरात्री उत्सव

आपल्या हिंदू धर्मात प्रत्येक सणाला एक विशिष्ट महत्त्व आहे. नवरात्री म्हणजे आपल्या कुलदेवीचा सण.नवरात्री म्हणजे नऊ रात्रींचा सण, जो देवी दुर्गेच्या वेगवेगळ्या रूपांची पूजा करण्यासाठी ओळखला जातो. या काळात उपवास, प्रार्थना आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम घेतले जातात. नवरात्रीमध्ये चांगल्या शक्तीने वाईटावर विजय मिळवला, ही भावना साजरी केली जाते, आणि सणाच्या उत्सवात लोक एकत्र येऊन भक्ती आणि आनंद साजरा करतात. kki

नवरात्री हा हिंदू धर्मातील अत्यंत महत्त्वाचा सण आहे, जो देवी दुर्गेच्या नऊ रूपांची पूजा करण्यासाठी साजरा केला जातो. या सणाची सुरुवात घटस्थापनेने होते. घटस्थापना हा नवरात्रीचा पहिला दिवस असतो, ज्यामध्ये घट म्हणजेच पाण्याने भरलेला कलश (कलशाचे) प्रतिष्ठापन केले जाते. हा घट शक्ती, समृद्धी आणि पवित्रतेचे प्रतीक मानला जातो.

नवरात्रीचे नऊ दिवस देवी दुर्गेच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते. प्रत्येक दिवस एका विशिष्ट देवीला समर्पित असतो, आणि त्या दिवसाची पूजा त्याच देवीच्या रूपात केली जाते. नवरात्रीमध्ये देवीने महिषासुर या राक्षसाचा पराभव करून विजय मिळवला, अशी कथा सांगितली जाते. या विजयाचे प्रतीक म्हणून नवरात्री साजरी केली जाते, आणि चांगल्या शक्तीने वाईटावर केलेल्या विजयाचा संदेश दिला जातो.

या नऊ दिवसांत भक्त देवीच्या कृपेसाठी उपवास करतात. उपवासाच्या काळात साधे, सात्विक अन्न खाल्ले जाते आणि मनाचे शुद्धीकरण केले जाते. या काळात मंदिरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर पूजा-अर्चा, आरती, भजन आणि कीर्तनाचे आयोजन केले जाते. घरोघरीही देवीची पूजा केली जाते आणि संध्याकाळी आरती केली जाते.

नवरात्रीमध्ये प्रत्येक दिवसाला एक विशिष्ट रंग असतो, आणि त्या रंगाचे कपडे घालण्याची प्रथा आहे. या रंगांचेही विशेष महत्त्व असते. उदाहरणार्थ, लाल रंग शक्ती आणि ऊर्जा दर्शवतो, तर पांढरा रंग शांती आणि पवित्रता दर्शवतो. या रंगांच्या माध्यमातून भक्त देवीचे विविध गुण आणि रूपे दर्शवण्याचा प्रयत्न करतात. नवरात्रीचा पहिला दिवस कोणत्या वारापासून सुरू होतो, यावर आधारीत त्या दिवसाचा रंग ठरवला जातो.

नवव्या दिवशी ‘महानवमी’ साजरी केली जाते, ज्याला दुर्गा नवमी असेही म्हणतात. या दिवशी विशेष पूजा केली जाते, आणि काही ठिकाणी ‘कन्या पूजन’ करण्याची प्रथा आहे. या विधीत नऊ लहान मुलींचे पूजन केले जाते, कारण त्यांना देवीचे रूप मानले जाते. त्यांना भोजन देऊन त्यांचे आशीर्वाद घेतले जातात.

दसरा हा नवरात्रीचा शेवटचा दिवस असतो, ज्याला विजयादशमी असेही म्हटले जाते. या दिवशी वाईटावर चांगल्याचा विजय साजरा केला जातो. श्रीरामाने रावणाचा पराभव केला, अशी पुराणातील कथा या दिवशी आठवली जाते. दसऱ्याच्या दिवशी शस्त्रांची पूजा केली जाते आणि लोक एकमेकांना सोनं देऊन विजयाचा आनंद साजरा करतात.

नवरात्रीचे किती प्रकार आहेत?

नवरात्री वर्षभरातून तीनदा साजरी करतात .नवरात्रीचे तीन प्रकार आहेत ते खालील प्रमाणे,

1. आश्विन नवरात्र किंवा शारदीय नवरात्र
2. चैत्र नवरात्र आणि
3. शाकंभरी नवरात्र.

आश्विन नवरात्र किंवा शारदीय नवरात्र

आश्विन नवरात्रीला शारदीय नवरात्री असेही म्हणतात. शारदीय नवरात्री किंवा महा नवरात्र सामान्यतः भारतीय अश्विन महिन्यात साजरी केली जाते .आश्विन महिन्याची सुरूवात होते ती घटस्थापनेने. या महिन्याच्या शु. प्रतिपदेपासुन ते शु. दशमीपर्यंत म्हणजेच दसऱ्यापर्यंत नवरात्र उत्सव साजरा करतात. हा महिषासुरमर्दिनी अष्टभुजा शक्ति देवीचा उत्सव असतो. या दिवसाची कथा अशी सांगितली
जाते.

महिषासुर नावाचा एक राक्षस होता. तो फार उन्मत्त झाला होता. त्रिभुवनातील प्रत्येक गोष्ट आपल्या मालकीची असावी, त्यावर आपले नियंत्रण असावे म्हणुन त्याने इंद्राला हटवले आणि त्याचा राज्य कारभारच आपल्या हाती घेतला. त्यामुळे सगळीकडे अनर्थ ओढवला. एवढे मोठे पराक्रमी देव पण तेही भयभीत झाले. काय करावे त्यांना सुचत नव्हते. अखेर सर्व देव एकत्र आले आणि ब्रम्हा, विष्णु व महेश यांना ते शरण गेले.

महिषासुराच्या अन्यायाच्या अत्याचाराच्या गोष्टी त्यांनी सांगितल्या. त्या त्रासापासुन आम्हाला सोडवावे. अशी विनंती त्यांनी केली ते सारे ऐकुन ब्रम्हा विष्णू महेश संतापले त्या तिघांनी आपल्या शक्तिच्या अंशापासुन एक देवी निर्माण केली. तिला वेगवेगळ्या शस्त्रांनी सन्मानित करून महिषासुराचा नाश करण्यासाठी पाठविले.

देवी आणि राक्षसांचे घनघोर युध्द झाले. आश्विन शुध्द प्रतिपदेपासुन पुढे नऊ दिवस हे युध्द चालले होते. अखेर शक्तिदेवीने त्या राक्षसाचा वध केला व सर्व देवांना आणि …सृष्टीला त्याच्या त्रासापासुन मुक्त केले. त्यामुळे शक्तिदेवी ‘महिषासुरमर्दिनी’ असे म्हणतात. व अश्विन महिन्यात तिचा उत्सव मोठ्या थाटाने उत्साहाने साजरा करतात. महिषासुराचा वध करण्यासाठी परमेश्वराच्या शक्ती रूपाने स्त्रीचा अवतार धारण केला होता. या अवताराचे वेगवेगळ्या रूपात पूजन केले जाते. ब्रह्मदेवापासून सरस्वती, विष्णूपासून महालक्ष्मी व शंकरापासून महाकाली या देवी निर्माण झाल्या असे मानले जाते.

चैत्र नवरात्र

चैत्र नवरात्र- हे चैत्र शु.प्रतिपदा म्हणजेच गुढीपाडव्यापासुन सुरू होते ते रामनवमी पर्यंत ९ दिवस असते. सर्व लोक या दिवसांत चैत्र नवरात्र साजरा करतात. त्याची कथा अशी सांगितली जाते.

दक्षराजाच्या यज्ञाच्या वेळी सतीने आपला देह यज्ञात जाळून घेतला. हे आपल्याला माहितच आहे. त्यानंतर त्रिपुरासुर, तारकासुर या दैत्यांच्या नाशासाठी आदिशक्तीला भूतलावर अवतार घ्यावयाचा होता त्यासाठी तिने हिमालयाची पत्नी मैनावती हिला प्रेरणा दिली व तिच्या पोटी जन्म घेण्याचे ठरविले.

त्या प्रमाणे सती नष्ट झाल्यानंतर मैनावतीने सतीची मातीची मुर्ती तयार केली व गंगाकिनारी उग्र तपश्चर्येला प्रारंभ केला. आदिशक्तीने आपल्या पोटी जन्म घ्यावा असा मैनावतीचा हेतु होता. तिची चिकाटी आणि तपश्चर्या पाहुन प्रसन्न होऊन आदिशक्तीने मैनावतीच्या उदरी जन्म घेतला तो दिवस होता चैत्र शु. प्रतिपदेचा होता मैनावतीला मुलगी झाली तिचे नाव पार्वती ठेवण्यात आले. पार्वती मातेचा जन्म चैत्र महिन्याच्या प्रतिपदेला झाला म्हणून या दिवशी नवरात्र साजरी केली जाते व देवीचे पाठ करून हवन केले जाते. या नवरात्रात देवीच्या दर्शनास जातात.

शाकंभरी नवरात्र

शाकंभरी नवरात्र हे पौष महिन्यात येते पौष महिन्याच्या अष्टमीपासुन ते पौर्णिमेपर्यंत हे नवरात्र साजरे करतात. या नवरात्रात देवीची पूजा करतात.

प्राचीन काळी दुष्काळ पडल्यावर ऋषीमुनींनी देवीची आराधना केली त्यामुळे पर्जन्यवृष्टी झाली आणि प्रथम शाक म्हणजे पालेभाज्या उगवल्या लोकांनी त्या पालेभाज्यांचा नैवेद्य दाखवुन प्रसाद म्हणुन घेतला आणि दुष्काळ संपला. या प्रसंगाची आठवण म्हणुन या देवीला ‘शाकंभरी देवी’ म्हणतात.

या देवीचे नवरात्र पौष अष्टमीपासून सुरू होते व पौर्णिमेला या उत्सवाची समाप्ती होते. शाकंभरी देवतेला शताक्षीपण म्हटले जाते.
एकदा वर्षभर सतत अजिबात पाऊस पडला नाही व तेव्हा ऋषींनी देवांचे स्तवन केले व ती प्रगट झाली शंभर डोळ्यानी ऋषींकडे पाहु लागली तेव्हा तिला ‘शताक्षी’ हे नाव मिळाले मग तिने स्वत:च्या शरिरातुन सर्व प्रकारच्या भाज्या अन्न धान्य निर्माण केले. म्हणुन तिला ‘शाकंभरी’ म्हणतात.

2024 मध्ये घटस्थापना व नवरात्री कधी आहे?

नवरात्री म्हणजे नऊ रात्रींचा उत्सव, जो उत्तर आणि पूर्व भारतात मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. हा सण चांगल्याच्या वाईटावर मिळवलेल्या विजयाचे प्रतीक आहे. या उत्सवात देवी दुर्गेची शक्ती, ऊर्जा आणि बुद्धीच्या रूपात पूजा केली जाते.

2024 मध्ये घटस्थापना व नवरात्री 3 ऑक्टोबर ला गुरुवारी सुरू होईल आणि 12 ऑक्टोबर ला शनिवारी विजया दशमीने संपन्न होईल.

घटस्थापना पूजाविधी

या नवरात्राच्या प्रथम दिवशी शेतातुन पाटीभर काळी माती आपल्या घरात आणावी. त्या मातीमध्ये गहु मिसळुन ती आपल्या देव्हाऱ्याजवळ ठेवावी. त्यावर यज्ञविधीतील कलश स्थापनेच्या पध्दतीनुसार कलश स्थापावा. कलशावर पूर्णपात्र ठेवावे व पूर्णपात्रात घरातील कुलदेवतेचा टाक ठेवावा. नऊ दिवस घटाची पूजा करावी. शेवटच्या दिवशी पुरणाचा नैवेद्य दाखवुन आरती करावी. अशा विविध प्रकारे देवीची उपासना व आराधना केली जाते. ९ व्या दिवसानंतर घटाचे विसर्जन केले जाते. रूजलेल्या धान्याची रोपेही विसर्जन करतात. या रोपांना समृद्धीचे आणि नव्या जीवनाचे प्रतीक मानले जाते. काही रोपे स्त्रीया प्रसाद म्हणुन आपल्या केसात घालतात व पुरुष आपल्या टोपीत घालतात. अशा रितीने उत्सवाची सांगता होते.

नवरात्री: दुर्गा देवीचे नऊ रूप

नवरात्री हा सण दुर्गा देवीच्या नऊ रूपांची उपासना करण्याचा उत्सव आहे. या नऊ दिवसांमध्ये प्रत्येक दिवशी देवीचे वेगवेगळे रूप पूजले जाते, जसे की शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चंद्रघंटा, कुष्मांडा, स्कंदमाता, कात्यायनी, कालरात्रि, महागौरी आणि सिद्धिदात्री. भक्त या काळात उपवास, प्रार्थना आणि विशेष पूजा करून देवीची कृपा मिळवण्याचा प्रयत्न करतात.

नवरात्री 2024: नवरात्रीचे रंग

नवरात्री विषयी वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

1. नवरात्री म्हणजे काय?

नवरात्री हा एक प्रमुख हिंदू उत्सव आहे ज्यामध्ये देवी दुर्गेच्या विविध रूपांची पूजा केली जाते. या उत्सवात नऊ दिवस देवीची आराधना, उपासना आणि उत्सव साजरा केला जातो.

2. नवरात्रीमध्ये कोणत्या देवीची पूजा केली जाते?

नवरात्रीमध्ये देवी दुर्गेच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते. या देवींची नावे आहेत शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चंद्रघंटा, कुष्मांडा, स्कंदमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी आणि सिद्धिदात्री.

3. नवरात्रीचा अर्थ काय आहे?

नवरात्रीचा शब्दशः अर्थ आहे “नऊ रात्री”. या नऊ रात्रींमध्ये देवी दुर्गेच्या नऊ रूपांची उपासना केली जाते.

4. नवरात्री कधी साजरी केली जाते?

नवरात्री वर्षातून दोन वेळा साजरी केली जाते. एकदा वसंत ऋतूत (चैत्र नवरात्री) आणि दुसर्‍यांदा शरद ऋतूत (शारदीय नवरात्री).

5. नवरात्रीमध्ये कोणते विशेष उपासना किंवा नियम आहेत?

नवरात्रीमध्ये अनेक लोक उपवास करतात, तामसिक आहार टाळतात, देवीची आराधना करतात आणि नऊ दिवसांच्या उपासनेचे पालन करतात. काही ठिकाणी गरबा किंवा दांडिया खेळण्याची परंपरा आहे.

6. उपास कसा करावा?

उपासाच्या वेळी साधे आणि सात्विक अन्न सेवन करावे. फळे, दूध, सगळ्यांचा समावेश असलेला हलका आहार घेणे योग्य ठरते.

7. नवरात्रीमध्ये कोणते रंग महत्त्वाचे असतात?

प्रत्येक दिवशी देवीच्या एका विशिष्ट रूपाची पूजा केली जाते, आणि त्या दिवसानुसार एक विशिष्ट रंग महत्त्वाचा मानला जातो. नऊ दिवसांचे रंग वेगवेगळे असतात.

8. नवरात्रीची समाप्ती कशी होते?

नवरात्रीच्या शेवटच्या दिवशी दशहरा (विजयादशमी) साजरा केला जातो. या दिवशी देवीने महिषासुराचा वध केला होता अशी मान्यता आहे.

9. नवरात्रीमध्ये गरबा आणि दांडियाचे महत्त्व काय आहे?

गरबा आणि दांडिया हे नवरात्रीच्या उत्सवाचे महत्त्वाचे भाग आहेत. हे खेळ देवीची आराधना आणि आनंद व्यक्त करण्यासाठी खेळले जातात.